Een toepassing van wetenschapsfilosofie op de informatie van homeopathie websites
Ter ere van de door homeopaten uitgeroepen Week van de Homeopathie en de door filosofen bedachte Maand van de Filosofie, heb ik de websites vereniginghomeopathie.nl en homeopathie.nl doorgenomen. Mijn doel was om te bepalen in hoeverre de informatie op deze sites homeopathie presenteert als wetenschap en of dit terecht is. Dit is een toepassing van wetenschapsfilosofische kennis gebaseerd op het filosofische onderzoek naar het onderscheid tussen wetenschap en pseudowetenschap, ook wel bekend als het demarcatieprobleem.
Het demarcatieprobleem, zoals wij dat vandaag de dag kennen, begon bij de filosofie van Karl Popper. Zijn idee over het onderscheid tussen wetenschap en pseudowetenschap was gebaseerd op de mogelijkheid van een theorie of bewering om gefalsifieerd te worden. Met andere woorden, een theorie of bewering kan onjuist worden bevonden door tegenbewijs te vinden. Als een theorie of bewering deze eigenschap mist dan is het pseudowetenschap en ideologisch of een geloofskwestie.
Om verschillende redenen, waaronder de moeilijkheid om te bepalen wanneer gevonden bewijs de theorie of bewering tegenspreekt of wanneer het gaat om een nodige hulphypothese van de theorie of bewering, zijn wetenschapsfilosofen het erover eens dat Poppers’ onderscheid tussen wetenschap en pseudowetenschap niet werkt en/of een oversimplificatie van het demarcatieprobleem geeft. Daarom hebben wetenschappers en filosofen nog vele andere ideeën voorgesteld om met het demarcatieprobleem om te gaan.
Sommige voorstellen gebruiken eigenschappen of criteria waaraan theorieën of beweringen moeten voldoen om als wetenschappelijk of pseudowetenschappelijk te worden beschouwd (bijvoorbeeld A.A. Derksen in Skepter 2.2 & 2.3). Dit lijkt op wat Popper met zijn falsifieerbaarheid beoogde, maar er worden dan meer eigenschappen of criteria gehanteerd. Een ander voorstel voor demarcatie is om te laten zien dat de theorie of bewering aan een definitie van pseudowetenschap voldoet. Ik zal beide vormen toepassen en de homeopathie sites toetsen aan de hand van de pseudowetenschap definitie van wetenschapsfilosoof Sven Ove Hansson en verschillende eigenschappen en criteria. Naar mijn mening zullen deze gezamenlijk voldoende antwoord geven op de vraag of homeopathie, zoals weergegeven op de sites, als pseudowetenschap kan worden beschouwd.
Definitie van pseudowetenschap
De definitie van pseudowetenschap volgens Hansson is de volgende: Een theorie of bewering is pseudowetenschappelijk als:
1: Het beweringen doet of die gaan over een wetenschappelijk domein;
2: De theorie of bewering niet betrouwbaar is;
3: De verspreiders van de theorie of bewering doen alsof zij de meest betrouwbare informatie hierover geven. (Ove Hansson, S. 2013. p. 70-71)
Het eerste punt is om te kijken of de sites homeopathie weergeven als iets dat betrekking heeft op een wetenschappelijk domein. Dit komt op verschillende manieren voor. Ten eerste maken ze veel beweringen over ziekte, gezondheid en medicaties. Dit valt onder het domein van de wetenschap die we geneeskunde noemen. Vereniginghomeopathie.nl geeft ook direct aan dat ze homeopathie als een wetenschap beschouwen door homeopathie geneeskunde te noemen. Daarnaast wekken ze de indruk door een kopje over wetenschap te hebben. Homeopathie.nl geeft ook direct aan dat het een wetenschap betreft in hun behandeling van de dertiende bewering dat homeopathie onwetenschappelijk zou zijn.
Gezien punt 2 over de betrouwbaarheid van de theorie de meeste ruimte in dit artikel zal innemen, behandel ik eerst het derde punt van de de definitie van pseudowetenschap. Ik denk dat zowel vereniginghomeopathie.nl als homeopathie.nl doen alsof zij de meest betrouwbare informatie geven over de geneeskunde en homeopathie. Vereniginghomeopathie.nl presenteert zichzelf als een “[…] onafhankelijke consumenten-belangenorganisatie […]” die objectieve informatie verstrekt en erkend werd door koning Willem III. Homeopathie.nl stelt dat: “Wij werken aan deze website met als doel patiënten, artsen en andere professionals te voorzien van wetenschappelijk onderbouwde informatie over homeopathie en de werkzaamheid daarvan.”
Toepassing van demarcatiecriteria en de betrouwbaarheid van de informatie op de sites
Ik kom nu terug op het tweede punt, namelijk of de theorie of bewering betrouwbaar is of niet.
Een eerste criterium of eigenschap dat ik hanteer, is dat binnen het domein waarover de beweringen gaan, er consensus is over de gemaakte beweringen. In dit geval is dat domein dus de geneeskunde. Beide homeopathische sites melden dat homeopathie gezien kan worden als wetenschappelijk. Echter, lijkt er binnen de geneeskunde juist consensus te zijn dat homeopathie geen wetenschap is. Zo hanteert het artsenfederatie KNMG het punt dat homeopathie geen algemeen erkende geneeskunde is, homeopathie wordt ook niet gedoceerd op Nederlandse universiteiten en het onwetenschappelijke karakter blijkt ook uit manifesten zoals het eerder op kloptdatwel gepubliceerde manifest die ondertekend is door wetenschappers en gezondheidswerkers.
Een volgende eigenschap van pseudowetenschappen is dat ze niet beschikken over kritische gemeenschappen, maar meer lijken op geloofsgemeenschappen. Het kan dus informatief zijn om te kijken naar de personen achter de websites. Homeopathie.nl is een initiatief van VHAN en AVIG. Zelf presenteert de VHAN zich als volgt: “De Stichting VHAN werd opgericht op 9 april 2013 met als doel: het bevorderen van wetenschappelijk onderzoek in de homeopathische geneeskunde; het bevorderen van onderwijs in de homeopathische geneeskunde op universitair niveau; het in stand houden van de homeopathische bibliotheek.” De VHAN lijkt dus al te veronderstellen dat homeopathie geneeskunde is, ondanks de eerder genoemde tegenstrijdige consensus. Dit roept twijfels op over de kritische houding van de stichting. De AVIG zegt het volgende over zichzelf: “De AVIG staat voor de bevordering van de integrale geneeskunde en de wetenschappelijke ontwikkeling daarvan. Artsen en tandartsen die zich willen verdiepen in integrale geneeskunde, die deze een warm hart toedragen, integrale geneeskunde willen toepassen in de praktijk en/of wetenschappelijk onderzoek willen doen, zijn van harte welkom bij de AVIG”. Vooral de zin van de AVIG over een “warm hart toedragen” lijkt niet te wijzen op een kritische gemeenschap, maar meer op een geloofsgemeenschap. Vereniginghomeopathie.nl is een patiënten belangen vereniging “De Vereniging Homeopathie is lid van de EFHPA, de overkoepelende organisatie van Homeopathische patiëntenverenigingen in Europa”. Patiënten die geen belang hebben bij homeopathie of niet in homeopathie geloven, zullen geen lid zijn. Door deze selectie lijkt dit me ook meer een geloofsgemeenschap dan een kritische gemeenschap.
Pseudowetenschappen zijn vooral praktisch gefocust. Dit zien we bij vereniginghomeopathie.nl doordat je op de hoofdpagina kan zoeken op gezondheidsklacht en homeopaat, en je kunt bellen met de homeopatielijn. Op homeopathie.nl heb je de keuze om te zoeken naar een behandelaar in de menukeuze.
Naar mijn mening zijn de genoemde criteria en eigenschappen nog niet voldoende om onze vraag over de pseudowetenschappelijkheid van homeopathie op de websites bevredigend te beantwoorden. Al geven ze wel een richting aan.
Laten we dus, na deze eerste criteria, verdergaan met het beoordelen van de betrouwbaarheid van de gepresenteerde informatie. Op beide sites wordt het gelijksoortigheidsprincipe gezien als de basis van de homeopatische geneeswijze. Het gelijksoortigheidsprincipe wordt als volgt omschreven op vereniginghomeopatie.nl: “[…] dat iemand van een aandoening of ziekte kan worden genezen, door het toedienen van een homeopathisch geneesmiddel, dat bij een gezond mens dezelfde symptomen oproept als de betreffende aandoening of ziekte.”
De gedachte achter dit principe vinden we al in de oudheid. Bij homeopathie.nl zou dit principe stoelen op natuurwetten, bij verenginghomeopathie.nl wordt dit principe zelf gezien als een wet. In de reguliere geneeskunde wordt dit principe niet langer toegepast. Er is namelijk geen reden om een universele wet voor genezing aan te nemen gegeven de kennis over ziekte en ons lichaam. De juiste aanpak voor genezing hangt af van de ziekte die de patiënt heeft. Er zijn ook onderzoeken die het principe tegenspreken, zoals beschreven door Rob Nanninga in Skepter 26.1 . De vermelding van dit principe op de sites geeft ons nog een reden om te denken dat homeopathie een pseudowetenschap is. Namelijk dat het eigenschappen vertoont van een onveranderlijke karakter, negeren van tegengesteld bewijs, hang naar tradities en het volgen van oude autoriteiten zoals Hahnemann. Dit laatste is vooral te zien in de hoeveelheid informatie die beide sites geven over Hahnemann en de geschiedenis van het gelijksoortigheidsprincipe.
In de verdere onderbouwing van het gelijksoortigheidsprincipe op beide sites wordt er geëxtrapoleerd uit enkele betwistbare voorbeelden. Neem bijvoorbeeld digitalis. Deze medicatie zorgt zowel bij zieke als gezonde mensen voor een sterkere knijpkracht van het hart en een lager hartritme. Het medicijn wordt voornamelijk gebruikt bij een specifieke vorm van hartritmestoornis, namelijk boezemfibrilleren, wat niet overeenkomt met een lager hartritme zoals de symptomen waren bij een gezond persoon. Bovendien zijn er veel meer bijwerkingen die niet allemaal overeenkomen met de symptomen van hartritmestoornissen. Dit maakt dat het niet overeenkomt met het gelijksoortigheidsprincipe zoals weergegeven op de sites. Een andere onderbouwing zou enkele studies van cellen en moleculen zijn. Maar dit zijn geen mensen, waar het principe juist over zou gaan. Dit als bewijs voor het gelijksoortigheidsprincipe geven, is te kort door de bocht. Het wetenschappelijke dosis-effect relatie wordt onder de term hormesis ook als onderbouwing gezien. De verschillen tussen de twee zijn echter te groot bevonden om als onderbouwing te fungeren. Hier zien we dan ook andere eigenschappen van pseudowetenschap, namelijk het ongeoorloofd extrapoleren van bekende resultaten en het verkeerd toepassen van bekende wetenschappelijke effecten.
In de bovenstaande onderbouwing gaat homeopathie.nl over in homeopatische verdunningen, een andere principe van homeopathie dat op de sites voorkomt. De homeopatische verdunningen kunnen zo groot zijn dat er geen enkele stof van de oorspronkelijke substantie meer in de verdunning voorkomt. Maar toch zouden de verdunningen nog werkzaam zijn. Deze verdunningen spreken zelfs bekende wetenschappelijke wetten en principes tegen, zoals de tweede wet van de thermodynamica uit de natuurkunde en de wet der massawerking uit de scheikunde. Homeopathie sluit, zoals beschreven op de sites, dus niet aan bij andere wetenschapsgebieden, terwijl de reguliere geneeskunde dat wel doet. Het niet aansluiten bij andere wetenschapsgebieden is een ander teken dat je te maken hebt met een pseudowetenschap.
Er worden vele hypothesen genoemd over de mogelijke effectiviteit van hoge verdunningen, maar het overtuigende bewijs ontbreekt. Dit geven ze zelf ook toe door te melden dat ze niet weten hoe homeopathie werkt. Gegeven de vele hypothesen van werking, waarvan veel geleend wordt van de wetenschap(zie ook Jan Willem Nienhuys in Skepter 32.2), zou je dit kunnen identificeren als ad hoc verklaringen die niet veel toevoegen in de termen van verklarende kracht of toekomstige voorspellingen. Dit soort verklaringen zijn meer bedoeld als redding omdat het een mogelijkheid van werking biedt, ondanks dat het bekende wetenschappelijke inzichten tegenspreekt. Deze ad hoc redenaties zijn een ander kenmerk van pseudowetenschap.
Bewijs dat homeopathie effect heeft boven placebo?
Beide sites gaan ervan uit dat homeopathie werkt, in tegenstelling tot instanties zoals het Cochrane instituut, de Australische NHRMC, Europese wetenschapsacademies, Engelse overheid, de Russische wetenschappelijke academies en artsen die expertise hebben in methodologische interpretaties van wetenschappelijke studies. Het CBG maakt ook geen melding van bewezen indicatie van effectiviteit bij aandoeningen. Dat lijkt hun interpretatie toch wat tegen te spreken.
Het gaat te ver om alle studies op de sites door te nemen, maar ik wil toch even aandacht schenken aan hoe de sites enkele meta-analyses behandelen. Meta-analyses zijn onderzoeken waarbij resultaten uit eerdere onderzoeken bij elkaar worden genomen en opnieuw geanalyseerd worden om een betere uitspraak te kunnen maken dan een individuele studie. Homeopathie.nl geeft een samenvatting en uitleg van zes meta-analyses over homeopathie. Wie de conclusies leest, zal denken dat geen van de meta-analyses definitief bewijs heeft dat homeopathie beter werkt dan placebo als het gaat om specifieke behandelingen. Dit komt door de veelal lage kwaliteit van de beoordeelde onderzoeken. Als de data die je in de meta-analyse gebruikt niet adequaat is, is de conclusie van de meta-analyse ook niet betrouwbaar. Op homeopathie.nl worden deze meta-analyses echter geïnterpreteerd als dat vijf meta-analyses positief waren en maar één weergeeft dat homeopathie als behandeling gelijk is aan een placebo. Dit geeft een vertekend beeld van de resultaten.
Sinds deze studies zijn er meerdere nieuwe meta-analyses uitgevoerd, waaruit allemaal bleek dat er geen goed bewijs was om een onderscheid te maken tussen placebo en homeopathie.
Het niet meenemen van de meta-analyses van Mathie et al. zou volgens homeopathie.nl van invloed zijn op de conclusies van zowel NHMRC als de Europese wetenschappelijke academies. Dit is echter niet te verwachten op basis van de conclusies van de meta-analyses waarnaar zij verwijzen. De studies melden, zoals hierboven besproken, allemaal dat homeopathie niet onderscheiden kan worden van placebo door de lage bewijskracht van de onderzochte studies.
Ook vereniginghomeopathie.nl vertekent de interpretatie van meta-analyses. Zo valt in de bespreking van Mathie et al. 2014 & 2017 op vereniginghomeopathie.nl op dat de conclusies positief uitslaan naar homeopathie in vergelijking met placebo. De studie zelf blijkt bij nadere lezing niet zo stellig en geeft aan dat er geen relevante conclusies getrokken kunnen worden vanwege de lage kwaliteit van de onderzoeken. Vereniginghomeopathie.nl geeft de studies dus ook misleidend weer.
Dit zou een verklaring kunnen zijn voor het verschil tussen de weergave van homeopathie als werkzaam op de websites en de conclusies van de vele instanties en artsen. Het niet goed kunnen interpreteren of weergeven van resultaten uit studies kan namelijk tot misleidende conclusies leiden.
Om dit gedeelte af te sluiten wil ik nog een algemeen criteria voor pseudowetenschap belichten, namelijk dat pseudowetenschappen zichzelf niet goed ontwikkelen. Zoals eerder opgemerkt, komt veel van de homeopathie bij Hahnemann vandaan en lijkt de verklarende kracht niet te zijn toegenomen. De websites geven aan dat het werkingsmechanisme onbekend is en zoals eerder besproken, ontbreken overtuigende resultaten om andere wetenschapsgebieden te overtuigen van de werking van homeopathie boven het placebo-effect. Dit is opvallend, aangezien homeopathie meer dan 200 jaar de tijd heeft gehad om dit te bewijzen, terwijl de huidige reguliere geneeskunde minder oud is en duidelijk vooruitgang heeft geboekt. Ook zijn er zaken afgevallen, het ziektebegrip bij Hahnemann is vervangen door ziekten uit de reguliere geneeskunde en onderzoeksmethoden worden uit de reguliere geneeskunde overgenomen en er worden op de websites indicaties gegeven bij ziektes waar homeopathie niet bij kan helpen. Homeopathie lijkt zich zo niet vanuit zichzelf te ontwikkelen maar leent vooral bij succesvollere wetenschappen zonder daar iets aan toe te voegen qua kennis.
Eindoordeel homeopathie
Bovengenoemde punten maken de betrouwbaarheid van de homeopathie zoals beschreven op de sites in mijn ogen niet goed. Hierdoor voldoet het aan Hansson zijn definitie van pseudowetenschap, zoals eerder weergegeven. Ook laten de sites vele criteria en eigenschappen van pseudowetenschappen zien, zoals het gebrek aan vooruitgang vanuit homeopathie zelf, misleidende weergave van onderzoeksresultaten, gebruik maken van verdachte studies, gebrek aan verklarende kracht, ad hoc redenaties, ongeoorloofde extrapolaties van resultaten, een hang naar oude tradities en autoriteiten, tegenspreken en niet aansluiten bij kennis in andere wetenschapsgebieden, focus op de praktijk en het schijnbaar ontbreken van een kritische gemeenschap. Alles bij elkaar genomen, maakt dat de homeopathie zoals weergegeven op de sites van vereniginghomeopathie.nl en homeopathie.nl in mijn ogen pseudowetenschap.
Andere analyses
Er zijn meerdere analyses die de homeopathie behandelen vanuit de wetenschapsfilosofie van het demarcatieprobleem. Voor andere interessante analyses kan ik de volgende aanbevelingen doen.
Een Nederlands overzicht vinden we in het boek van Herman de Regt en Hans Doormalen, getiteld “Wat een onzin!” uit 2007. Ze volgen A.A. Derksen door meerdere criteria, in dit geval 12, toe te passen om te bepalen of je te maken hebt met een wetenschap of een pseudowetenschap. Hoofdstuk 3 gaat in zijn geheel over homeopathie.
Damian A. Fernandez Beanato heeft het grootste aantal criteria beschreven waaraan wetenschap kan voldoen, namelijk 217. Hiermee hoopt hij een werkbaar wetenschappelijk demarcatiecriterium te hebben voor wetenschap en niet-wetenschap. Hij analyseert ook homeopathie en komt dat de conclusie dat er geen duidelijke criteria zijn voor homeopathie waaruit zou blijken dat het wetenschappelijk is. Er zijn wel 23 wetenschappelijke criteria waaraan homeopathie niet voldoet.
Het recentste voorbeeld dat ik kon vinden komt van Nikil Mukerji en Edzard Ernst. Hun beschouwing is gepubliceerd op 14 september 2022 in het blad Synthese. Ze hanteren de opvatting dat pseudowetenschap “bullshit” is en dat pseudowetenschappers zichzelf kunnen bedriegen. Ze hanteren een symptomatische methode om bullshit op te sporen en komen zo tot de conclusie dat veel in de homeopathie en wat homeopaten qua onderbouwing voor homeopathie geven, bullshit is en dus pseudowetenschap betreft.
Anthony Campbell, een homeopaat, heeft in 1978 een stuk geschreven: “Is Homoeopathy scientific?” over de wetenschappelijkheid van homeopathie aan de hand van de filosofie van Popper.
Een opvatting van wetenschap als systematiek is de theorie van Paul Hoyningen-Huene. Vanuit deze opvatting analyseert Hoyningen-Huene en Somogy Varga de homeopathie en vergelijken het met de reguliere geneeskunde.
Bronnen
Derksen, A.A. De 7 zonden van de pseudowetenschap. In Skepter Jaargang 2 nummer 2, 1989.
Derksen, A.A. De filosofie van de schijn- Freud als pseudowetenschapper. In Skepter jaargang 2 nummer 3, 1989.
De Regt, H., Dooremalen, H. Wat een onzin!. Boom uitgevers Amsterdam, 2008.
Ove Hansson, Sven. Defining Pseudoscience and Science. In Philosophy of Pseudoscience: Reconsidering the Demarcation Problem University of Chicago Press, 2013. (Boek is besproken op Kloptdatwel)
Popper, K. De groei van kennis. Boom uitgevers Amsterdam, 2002.
The post Homeopathie en pseudowetenschap appeared first on Kloptdatwel?.